Afstemmen op diversiteit in de klas. De ontwikkeling van een passend professionaliseringspalet voor leraren.

De wens en noodzaak om het onderwijs goed af te stemmen op verschillen tussen leerlingen zijn groter dan ooit. Het afstemmen op verschillen tussen leerlingen vraagt complexe differentiatievaardigheden en kennis van de leraar, naast het omgaan met praktische uitdagingen. Om te differentiëren maken leraren keuzes ten aanzien van leerdoelen, leeractiviteiten en groeperingsvormen op basis van verwachtingen die zij vormen over individuele leerlingen. Meestal vormen leraren accurate verwachtingen van hun leerlingen. Echter, van gestigmatiseerde groepen leerlingen vormen leraren soms onterecht lage verwachtingen. Deze lage verwachtingen kunnen, onbewust en onbedoeld, het handelen van de leraar beïnvloeden. Het is nog onvoldoende duidelijk hoe professionalisering leraren het beste kan helpen bij het afstemmen op diversiteit. De praktijkvraag van de betrokken werkveldpartijen is dan ook: ‘Hoe kunnen leraren door voortgezette professionalisering geholpen worden om beter af te stemmen op diversiteit in hun klas?’
In dit project werken een Hogeschool, een Universiteit en drie werkveldpartners samen om deze vraag te beantwoorden in drie deelstudies. Gestart wordt met een onderzoek naar de huidige praktijk; het handelen, de opvattingen, de dilemma’s van leraren worden in kaart gebracht, naast de manier waarop zij verwachtingen vormen. In deelstudie 2 wordt onderzocht welke inhouden en vormen van voortgezette professionalisering leraren als effectief ervaren voor hun ontwikkeling op het gebied van het afstemmen op diversiteit in de klas. In deelstudie 3 wordt een professionaliseringsinterventie ontwikkeld, geïmplementeerd en geëvalueerd wat betreft de effecten op het handelen, de opvattingen, dilemma’s en de vorming van leerkrachtverwachtingen. Daarnaast wordt het effect van de interventie op de mate van ondersteuning die leerlingen van hun leraar ervaren onderzocht.
Op basis van de uitkomsten van de drie deelstudies ontwikkelen we een passend professionaliseringspalet voor leraren ten behoeve van het afstemmen op diversiteit in de klas in de vorm van onder meer een routekaart en inspiratiekaarten voor leraren.

Eindrapportage

De wens en noodzaak om het onderwijs goed af te stemmen op verschillen tussen leerlingen zijn groter dan ooit. Het afstemmen op verschillen gebeurt middels bewuste en beredeneerde processen, via differentiatie en adaptieve instructie. Daarnaast spelen er onbewuste en impliciete processen die tot uiting komen in differentieel gedrag van de leraar. Hierbij gaat het om verschillen in de manier waarop deze omgaat met leerlingen op basis van de verwachtingen die zij van de leerling heeft. Het is nog onvoldoende duidelijk hoe professionalisering leraren het beste kan helpen bij het afstemmen op diversiteit. De praktijkvraag die in dit project centraal staat is dan ook: ‘Hoe kunnen leraren middels voortgezette professionalisering ondersteund worden om nog beter af te stemmen op diversiteit in hun klas?’
In dit project werkten een Hogeschool, een Universiteit en drie werkveldpartners samen om deze vraag te beantwoorden in drie deelstudies. Drie deelstudies zijn uitgevoerd bij verschillende groepen leraren die werkzaam zijn bij de partners. In deelstudie 1 is de huidige praktijk onderzocht; de differentiatiestrategieën, opvattingen en dilemma’s van leraren. Daarnaast is onderzocht op welke leerlingkenmerken leraren hun verwachtingen baseren en daarnaar handelen. In deelstudie 2 is onderzocht welke inhouden en vormen van voortgezette professionalisering leraren als effectief ervaren voor hun ontwikkeling op het gebied van het afstemmen op diversiteit in de klas. Op basis van de uitkomsten van deze deelstudie is een professionaliseringspalet ontwikkeld. In deelstudie 3 is dit palet geïmplementeerd in vijf scholen en geëvalueerd wat betreft de effecten op de opvattingen, dilemma’s, de vorming van verwachtingen en het handelen. Parallel aan dit proces hebben schoolleiders in een professionele leergemeenschap hun rol gericht op het benutten van de diversiteit in hun team met elkaar verdiept.
Wat betreft opvattingen en dilemma’s blijken met name opvattingen over convergentie en divergentie op gespannen voet te staan met elkaar. De differentiatiestrategieën ‘verlengde instructie’ (convergerend) en ‘niveaugroepen per jaarklas’ (divergerend) worden het meest toegepast bij de basisvakken. Differentiatiestrategieën die leraren kiezen zijn meestal niet te herleiden naar hun opvattingen over differentiatie. Keuzes die leraren maken voor hun differentiatiestrategie zijn over het algemeen gericht op het aansluiten bij de verschillen tussen leerlingen. Leraren beschrijven leerlingen vooral op basis van cognitieve kenmerken en werkhoudingsaspecten. Sociale en persoonlijke kenmerken worden minder of meer impliciet genoemd. Sociale en persoonlijke kenmerken zijn wel bepalend voor het samenstellen van groepjes. Leerlingen van wie leraren lagere verwachtingen hebben, hebben volgens de leraren meer begeleiding, sturing en herhaling nodig. Deze leerlingen krijgen ook meer aandacht en ondersteuning dan leerlingen van wie de verwachtingen hoog zijn. Leraren geven leerlingen bij wie zij gedragsproblemen benoemen meer sturing en correcties.
De volgende inhouds- en vormaspecten zijn van belang voor voortgezette professionalisering gericht op het afstemmen op diversiteit: het werken aan praktische vaardigheden; het kritisch reflecteren op opvattingen, aannames en verwachtingen van leerlingen, en onderzoekend leren bij voorkeur gericht op (de relatie met) verschillende leerlingen. Er moet ruimte zijn voor het bespreken van praktijkcasuïstiek met collega’s, het bestuderen van literatuur en het reflecteren op het eigen lesgeven en leraren moeten daarin zelf keuzes kunnen maken.
In vier scholen voor regulier onderwijs en een groep medewerkers in het (voortgezet) speciaal onderwijs is een professionaliseringstraject uitgevoerd. Zowel voor als na dat professionaliserings-traject was er een grote spreiding binnen en tussen de scholen in de opvattingen van leraren over verschillende differentiatiedilemma’s. De