“De zachte kant van opvolging’’ De familiedimensie in de advies- en kennisinfrastructuur voor agrarische bedrijfsopvolging

Bedrijfsovername is een grote uitdaging voor agrarische familiebedrijven, waarbij het sociaal-emotioneel welzijn van de familie is geïdentificeerd als een belangrijk knelpunt. Vanuit het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt (NAJK) en het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) is in 2019 het beleidsprogramma Duurzame Bedrijfsopvolging gestart om het aantal succesvolle bedrijfsoverdrachten te verhogen. Een belangrijk onderdeel hiervan is een op te richten Kenniscentrum. Dit project wil het Kenniscentrum voeden met onderzoek naar de familiale dimensie van bedrijfsopvolging. Het praktijkonderzoek wordt uitgevoerd door een consortium bestaande uit het Lectoraat Familiebedrijven van Hogeschool Windesheim, Aeres Hogeschool Dronten, Van Hall Larenstein Leeuwarden, het Fries Sociaal Planbureau, het NAJK en LTO Noord.
Doel van dit project is het inventariseren en evalueren van de ondersteunende advies- en kennisinfrastructuur op de familiale dimensie bij het opvolgingstraject van agrarische familiebedrijven. Dit doen we door inzichten op te halen bij zestien agrarische bedrijfsfamilies, in verschillende stadia van het opvolgingsproces. In het project vergelijken we hoe de families en de ondersteunende advies- en kennispartijen omgaan met de belangen en behoeften van verschillende familieleden (opvolgers, overdragers, partners en niet-opvolgers) tijdens het opvolgingsproces. Daarnaast wordt kwantitatief onderzoek gedaan onder studenten op de twee deelnemende agrarische hogescholen, om de behoeften en verwachtingen van potentiële opvolgers en niet-opvolgers ten aanzien van bedrijfsoverdracht in kaart te brengen.
Het project moet resulteren in gevalideerde verbetervoorstellen (stappenplannen) voor zowel agrarische bedrijfsfamilies als adviseurs gericht op de verschillende stadia van bedrijfsopvolging. Ook worden spelvormen ontwikkeld om moeilijke en relationeel ingewikkelde onderwerpen beter bespreekbaar te maken in het agrarisch onderwijs. Tot slot worden de resultaten van het onderzoek geschikt gemaakt voor gebruik binnen agrarische scholen om het curriculum over de zachte kant van bedrijfsopvolging te versterken.

Eindrapportage

Bedrijfsovername is een grote uitdaging voor agrarische familiebedrijven, waarbij het sociaal-emotioneel welzijn van de familie in eerdere projecten en studies is geïdentificeerd als een belangrijk knelpunt. Het doel van dit project was om de advies- en kennisinfrastructuur op de familiale dimensie bij het opvolgingstraject van agrarische familiebedrijven te inventariseren en evalueren. Dit hebben we gedaan door, in samenwerking met de consortiumpartners, inzichten op te halen bij vijftien agrarische bedrijfsfamilies, in verschillende stadia van het opvolgingsproces.
De onderzoeksvraag in dit project was als volgt: In hoeverre wordt aandacht geschonken aan familierelaties bij opvolgingsprocessen in agrarische familiebedrijven en hoe kan een infrastructuur voor ondersteuning bijdragen aan succesvolle bedrijfsovername voor alle betrokken familieleden? Uit de interviews en familiegesprekken is gebleken dat de bestaande adviesstructuur in beperkte mate aandacht heeft voor de familierelaties en dat met name niet-opvolgende kinderen en de partner van de opvolger niet of nauwelijks worden betrokken bij gesprekken over de bedrijfsopvolging. Door een tekort aan communicatie kunnen misverstanden, informatieverschillen, onbegrip en zelfs conflicten optreden.

Op basis van deze uitkomsten is een werkboek ontwikkeld, ingedeeld naar verschillende thema’s, met verschillende onderdelen: (1) een scan met 30 stellingen, (2) opdrachten die families samen kunnen uitvoeren om het gesprek over de bedrijfsopvolging te voeren, en (3) begeleidende tekst met kaders voor extra verdieping. Dit werkboek moet leiden tot meer zelfredzaamheid van de families doordat zij aan de slag kunnen, de gesprekken over de bedrijfsopvolging kunnen starten, en daarnaast helpt het werkboek om duidelijk te krijgen voor welke vraagstukken zij nog hulp nodig hebben van een adviseur. De regie over de bedrijfsopvolging komt daardoor bij de familie te liggen. Naast dit werkboek is een folder voor adviseurs gemaakt, met tips over hoe zij de familiedimensie in hun advisering mee kunnen nemen. Ten slotte zijn twee casussen geschreven die binnen het onderwijs kunnen worden gebruikt.